आहा कति राम्रा फूल फूलेका

कोरोना भाइरसको कारण लामो लकडाउनमा बस्दा अब त बोर नै लागिसक्यो। घरै बसेर कम्प्युटरमा गर्ने काम त जति पनि छ। गरि पनि राखेकै छु। तर पनि मोनोटोनस भैरहेको छ।

यस्तो बोर लाग्यो भने तपाइँ के गर्नु हुन्छ?

पहिले बिद्यार्थी हुदा टेन्सन हुँदा कि त क्यामेरा बोकेर फोटो खिच्न निस्किन्थे कि गाडि लिएर घुम्न।

लकडाउनको स्ट्रेसबाट मन भुलाउन घर वोरिपरी फुलेका फूलहरुको फोटो खिचेको छु । धेरै त आफ्नै घरमा आफैले लगाएर हुर्काएका फूल हुन्। लकडाउनमा फूलेका फूल। हुनत लकडाउन नभए नि फूल्दा हुन्। तर अलि बढि स्याहार सुसार भने पक्कै पाएका छन्।

फोटा रमाइला लागे कमेन्ट गर्नु होला।

गुलाब 

के फूल थाहा भएन तर यो झार हो

सयपत्री 

Memorable Khokana to Champadevi Hike

Winter is the great season to go out for a hike around Kathmandu valley. One can escape the chaos of the city once in a while when one can enjoy lush jungles, adventurous trails and beautiful view of the Himalayan ranges in the north.

On 11 December 2019, six members from KIAS set for a hike to Champadevi peak at around 8:30 am from Khokana Bus Park which is 4 km south from Ekantakuna, Lalitpur. We were to follow our route from Khokana-Pharping-Bhanjyang to Champadevi and finally to Machhegaun. Khokana is a traditional Newari town of Lalitpur which is known for its mustard oil. On the way, we passed by Shree Rudrayani temple which is said to made by King Amara Malla in the 15^thcentury, around which Khokana is believed to come into existence.

Under the warm early morning sun, we walked through paddy fields where straw was left for drying. Ahead was a suspension bridge and River Bagmati that looked awful and carried foul smell. It is so disheartening to see our river turn into no less than a sewer. Walking alongside Bagmati river corridor, we could see tunnel farming for off-season vegetables and mushrooms being done and also brick kilns. After an hour walk we reached the Pharping Hydropower Station, also known as Chandra Jyoti Hydro-electric Power Station established in 1911 AD. It is the first hydropower project of Nepal and the second oldest in Asia. We went on to have a look inside the station, which surprisingly is still in operation but restricted to few hours a day. 

Our team then followed stairs alongside the penstock pipe of the project upwards to the reservoir, which now supplies drinking water for Lalitpur. The climb was not easy at all for me as I finally reached the reservoir panting after 45 minutes. It was nearly 12 noon and we rested for about 20 minutes and bought some oranges from a local vendor and headed to Bhanjyang, a small settlement area on Balkhu- Dakshinkali highway. Almost every household on the way had ripe orange trees. Hog plum ‘Lapsi’ (Choerospondias axillaris) trees were also loaded with fruits.  Hog plum is commonly enjoyed as pickle in Nepal and nearby countries. Shishir, Jhalak and Sachin could pick some plum and shared among us.

We walked on a vehicle road taking some shortcuts and reached Bhanjyang in 30 minutes. Then we again took a steep path eating oranges along the way through a pinus dominating forest and reached in front of Hattiban Resort on top. We rested there for a while had some light snacks and moved on towards Champadevi. Along the way we could see the entire Kathmandu valley partially engulfed in smog and we admired and tried identifying the majestic Himalayan peaks behind the hills. The team was also very keenly locating places down below that looked tiny from our height and those airplanes landing at the airport. 

As we were moving towards Champadevi trail, the place was littered everywhere and it was shocking. Champadevi is one of the most visited hiking trails in Kathmandu and that day as well, large number of national and international visitors could be seen along the way. Before starting our climb to Champadevi hill, we had a break and had our home-packed snacks. Then we walked through the dense forest which was dominated by jungle nuts/ katus and other tree species like Chilaune (Schima wallichi), Rhododendron, etc. Again those steep stairs to the Chamapadevi temple were tiring and seemed impossible to me. Shishir accompanied me while other team members waited for us at the top at the temple. After 45 minutes, we finally reached our destination at around 2:30 pm. Phulchowki and Bhasmasur hills could be seen from atop the hill. We planned to trek Bhasmasur peak next time. On our way back, we asked one of the visitors about the way to reach Machhegaun, and he asked to take a right turn from a large garbage pile. It struck me that littering has become so common in this place that a garbage pile can even be used as a waypoint. It can be a very serious issue as wild animals roam round in the forest. We walked down through the slippery and small but very difficult trail. It took us about 1.5 hours to reach Machhegaun, from where we took a bus home.

The day turned out to be tiringly-awesome as I had not been for a hike for so long. It is said difficult trails take us to the most beautiful adventures. 

 by Varsha Rai and Jhalak Paudel

सुद्ध हावा कहिले?

- बसन्त गिरी

यसपालीको हिउदमा असामान्य बर्षा भयो । बर्षाले कि किशान खुशी हुन्छन कि काठमाण्डुबासी । पानी वा हिउले  खेतिबाली सप्रिने आशाले किसान खुशी हुन्छन । काठमाण्डुबासी भने पानीले क्षणिक भए पनि प्रदुषित हावा केहि हदसम्म सफा हुने आशाले खुशी हुन्छन । काठमाण्डुको हावा यत्तिकै त प्रदुषित छ नै, हिउदमा त झन् अत्यधिक हानिकारक तहमा पुग्दछ । पानीले पखालेर हावा सुद्ध हुने केहि क्षण र हदसम्मको लागि मात्र हो । त्यसपछि पुन: उस्तै । काठमाण्डुको हावा निर्धक्क रुपले स्वास लिने गरि कहिले सुद्ध होला त?

बिस्व स्वास्थ संगठनले भर्खरै सार्बजनिक गरेको रिपोर्ट अनुसार सन २०१९ को लागि मानव स्वास्थलाई खतरामा पार्ने दश मध्य वायु प्रदुषण एक प्रमुख हो । वातावरणिय हिसाबले वायु प्रदुशण सबैभन्दा जोखिमपुर्ण छ । संसारमा दश मध्य नौ जना मान्छेले प्रदुषित स्वास लिन्छन । र करिब ७० लाख वायु प्रदुषण कै कारण बर्षेनी मर्छन । प्रदुषित वायुमा हुने विभिन्न किसिमका प्रदुषक तत्वमध्य सुक्ष्म धुलोका कणहरु अत्यन्तै हानिकारक हुन्छन । अत्यन्तै साना कणहरु हाम्रो फोक्सो भित्र पस्छन र रगतमा पनि मिसिन सक्छन । र हामीलाई स्वासप्रस्वास सम्बन्धी, मुटु सम्बन्धी, फोक्सोको क्यान्सर, निमोनियाजस्ता रोग लाग्दछन । विभिन्न कारणहरुले गर्दा प्रदुषित वायुले मर्ने ९०% मान्छेहरु कम बिकसित र अल्प बिकसित मुलुकहरुमा बस्ने हुने गर्दछन । प्रत्यक एक लाख नेपालीमा १३३ जना प्रदुषित वायुको कारणले मर्ने  गरेको रिपोर्टहरुले देखाएका छन् । त्यसमा पनि बुढा बुढी र बच्चा बच्चिहरु प्रदुषणको शिकार बढी हुन्छन । केहि अध्ययनले देखाए अनुसार मानब सम्भाव्य आयु घटाउनमा वायु प्रदुशणलाइ एच आइ भी एड्स, टीबी, चुरोट सेवन र युद्धहरु भन्दा पनि खतरनाक मान्न थालिएको छ । जुन सहरमा वायु प्रदुषण कम छ त्यहाका मान्छेहरु धेरै बाच्छन तर जुन सहरमा प्रदुषण बढि छ त्यहाका मान्छे कम बाच्छन । उदाहरणको लागि भारतको राजधानी दिल्ली बस्ने मान्छे वायु प्रदुषणको कारणले दश बर्ष कम बाच्छन । बैज्ञानिकहरुले अनुमान गरे अनुसार मसिना धुलोका कण (PM2.5) बिस्व स्वास्थ संगठन को मापदण्ड भन्दा १० माइक्रोग्राम प्रति घनमिटर  हावा बार्षिक औसत बढि हुदा लगभग एक बर्ष सम्भाभ्य आयु कम हुने रहेछ । यसरि हेर्दा नेपालको (खासगरी काठमाण्डुको - ५५ माइक्रोन पर घनमिटर मान्दा, किनभने अरु सहरको तथ्यांक उपलब्ध छैन) नेपालीको जन्मिने बेलाको सम्भाव्यता आयु करिब ४.५ बर्षले घटेको छ दुषित वायुको कारण । काठमाण्डुमा दुइ बर्ष अघि गरिएको एक अध्ययन ले वायु प्रदुषणको कारण PM10 को मात्रा १० ले बढ्दा २% ले स्वासप्रस्वास र मुटुको रोगको खतरा बढ्ने देखिएको छ ।

नेपालको वातावरण विभागले संचालन गरेको वेबसाइटमा उल्लेख गरिएको तथ्यांक हेर्ने हो भने चौध ठाउको तथ्यांक उपलब्ध छ । नापिएको तथ्याङ्क यदि सहि छन् भने - यसै बर्षको माघ दुइ गतेको तथ्यांक अनुसार तेह्र ठाउमा मसिना धुलोका कणको मात्रा बिस्व स्वास्थ संगठनको मापदण्ड भन्दा बढी छन् । यो तथ्याकले अर्को महत्वपुर्ण कुरा के भन्छ भने - काठमाण्डु मात्रै नभएर नेपालका अन्य ठाउहरु पनि अत्यन्तै प्रदुषित छन । उदाहरणको लागी सोहि दिन झुम्का, सुनसरी र नेपालगंजमा वायुको प्रदुशणको मात्रा रत्नपार्क, काठमाण्डुको भन्दा झन्डै तीन गुणासम्म बढि देखिएको छ । किन हाम्रा दक्षिणका स्थानहरुमा अत्याधिक प्रदुषण छ त? यो अध्यनकै बिषय हो । तर संसारकै अत्याधिक प्रदुषित दश सहरहरु उत्तर भारतमा छन् र ति नेपालबाट नजिक छन् । यी सहरहरुमा बिस्व स्वास्थ संगठनको मापदण्ड भन्दा दशौ गुणा बढि धुलोका कण छन । भारतीय श्रोतहरुबाट प्रदुषक धुलो नेपाल तिर आएको पनि हुन सक्छ । तराइमा नेपालको धेरै जनसंख्या बसोबास गर्छ।  त्यसैले यस्तो प्रदुषित वायु बाट धेरै जनसंख्या प्रभावित छ । यसमा खासै कसैको ध्यान गएको छैन । अर्को एउटा अध्ययनले काठमाण्डुको प्रदुषण बिगत पन्ध्र बर्षमा ५०% ले बढेको देखाएको छ ।

वायु प्रदुषण कम गर्ने नीति नियम बनाउनको लागि सबैभन्दा पहिले स्पस्ट रुपमा प्रदुक्षणका स्रोतहरु के के छन् पहिचान गर्नु पर्दछ । अनि मात्र प्रदुषणलाइ स्रोतबाटै कम गर्न चाहिने योजना र कार्यक्रम बनाउनु पर्छ भन्ने थाहाहुन्छ । सर्बसाधारणलाइ के लागेको छ भने मेलम्चीको कारणले र  चक्रपथ देखि अन्य बाटो विस्तारले प्रदुषण बढ्यो । त्यो एक हदसम्म सहि हो । सिमित अध्ययनले देखाए अनुसार काठमाण्डुको वायुमा हुने धुलोका कणको मुख्य स्रोतहरुमा इट्टा भट्टले, गाडिको धुवा र फोहर र अन्य बस्तु जलाउदा निस्कने धुवा पर्दछन । स्रोत पहिचानको लागि अझै घनिभुत अध्ययनको आवश्यकता छ । हिउदमा गाडिहरुले गर्ने प्रदुषण त छदै छ, सयौ इटा भट्टा चल्छन, जाडोबाट बच्न दाउरा देखि कागज र फोहर जलाउने गतिबिधि पनि बढी हुन्छ । त्यसैले हिउदमा हुने र अन्य समयमा हुने प्रदुषणको स्रोतको योगदान फरक हुन सक्छ । माटोको धुलोले पनि केहि मात्रामा वायु प्रदुषणमा योगदान गरेको छ । तर के अब मेलम्चीको काम र बाटो निर्माण सकियो भने प्रदुषण घट्छ त? यसरि हेर्दा बाटोहरु बनेर सकिए पनि धुलो उडेको नदेखिएला तर वायु प्रदुषण खासै कम नहुन सक्छ, खासगरी अत्यन्तै हानिकारक मसिना धुलोको कणको हिसाबले । काठमाण्डु आफैमा कचौरा जस्तो भएकोले पनि वायु प्रदुषण बढि हुन्छ । यसलाई त हामीले केहि गर्न सकिदैन । सक्ने भनेको मानव सृजित स्रोतहरुहाइ कम गर्ने हो ।

मानब सृजित श्रोतहरु मध्ये प्रमुख एक इट्टा भट्टाबाट निस्किने प्रदुषण कम गर्न कम प्रदुषण गर्ने प्रबिधीको प्रयोगलाई प्रोत्साहन र नियमन कडा गर्नु पर्दछ । ति भट्टालाइ सकेसम्म काठमाण्डु बाहिर सार्दा उपयुक्त हुन्छ । नागढुङ्गा गाडि र मान्छे काठमाण्डु प्रवेश गर्ने मात्रै नाका नभएर, हावा प्रवेश गर्ने प्रमुख स्थान पनि हो । यो स्थानबाट प्रवेश गरेको वायु दिन ढल्केपछि पुर्बतिरबाट बाहिर जान्छ । तर आजभोलि नागढुङ्गा देखि पश्चिमतिर त्रिभुवन हाइवेको ओरिपरि इट्टाभट्टा र सिमेण्ट कारखाना बढ्दै छन् । वायु प्रदुषणको हिसाबले अत्यन्तै संबेदनशील स्थानमा भएका यस्ता प्रदुषणका श्रोत कम गर्न के गर्ने? भुइचालोले भत्केका इट्टा भट्टाहरु पुनर्निर्माण गर्दा कम प्रदुषण गर्ने बाङ्गो टिङ्गो चिम्नी प्रबिधी भित्रियको छ । कति भट्टाले नयाँ प्रबिधी अपनाए? तिनको प्रभावकारिता कस्तो छ? थप अध्यन जरुरि छ ।

वायु प्रदुषणको अर्को प्रमुख कारण गाडिबाट निस्किने धुँवा हो । नेपालमा अहिले करिब चार लाख बढि गाडि कुद्छन र गत एक दशकमा गाडिको संख्या पाच गुणाले बृद्दी भएको छ । यी गाडिहरु मध्ये धेरै डिजेलबाट चल्छन । डिजेलबाट चल्ने गाडिले धेरै प्रदुषण गर्छन । गाडिबाट निस्किने प्रदुषण कम गर्न गाडिको कन्डिसन राम्रो राख्ने, प्रदुषण परिक्षण गरेर फेल हुनेलाई चल्न नदिने, बाटोको अवस्था राम्रो राख्ने, ट्राफिक जाम कम गर्ने जस्तो तत्कालिन अवस्थामा गर्न सकिने सुधारलाई ध्यान दिन आवश्यक छ । तर लामो अबधीको लागि भने परम्परागत इन्धनबाट चल्ने गाडि बिस्थापित गरि स्वच्छ उर्जाले चल्ने गाडी संचालन गर्नु नै एक मात्र उपाए हो । गाडिको, खासगरी ब्याट्री, प्रबिधीमा भैरहेको द्रुत बिकासका कारण बिजुली गाडी अब सम्भब हुदै छ । २०१५ को पेरिस जलवायु सम्मेलनमा नेपालले पाँच वर्षमा २०% सार्बजनिक यातायातलाई बिजुली यातायातमा पुर्याउने बाचा गरेको थियो । तर तीन बर्स बितिसक्दा पनि त्यस दिशामा केहिपनि काम भएको छैन । साझा यातायातले संचालन गर्ने भनेको पाँचवटा बिजुली बसको उद्घाटन गर्ने क्रममा दशैँताका प्रधानमन्त्री ओलीले फेरी उही २०% को कुरो दोहोर्याय । तर ति पाँच बस पनि आजसम्म संचालनमा आउन सकेका छैनन् । उता डिजेल पेट्रोलले चल्ने गाडि आयात कम र विस्थापनमा योगदान गर्ने कुनै नीतिगत निर्णय भएको छैन । यसले गर्दा तत्कालको लागि यस्ता गाडिको संख्या कम हुने कुनै लक्षण देखिदैन । बिजुली गाडिमा अब बिस्वमा आउने प्रबिधिगत परिवर्तनले नेपालमा पनि ति गाडिको आयात केहि मात्रामा बढ्ला तर त्यो वायु प्रदुषण कम गर्ने हदसम्म नहुन सक्छ । हुन त ओली सरकारले गत डिसेम्बरमा ३०० बिजुली बस किन्ने निर्णय गरेको पनि छ । त्यो कसरि र कहिलेदेखि संचालन होला? केहि अत्तो पत्तो छैन । ठोस तयारी र योजना नभई गरिने यस्ता हचुवा निर्णयले खासै अर्थ राख्दैनन् । तर प्रदुषण गर्ने परम्परागत यातायात प्रतिस्थापन गर्नको लागी हजारौ बिजुली बसको आवश्यकता छ ।

यस अघि उल्लेख गरे अनुसार नेपालको दक्षिण तिरका स्थानहरुको अस्वभाविक वायु प्रदुषणमा भारतीय प्रदुषणका श्रोतहरुको योगदान हुन सक्छ । निर्क्योल गर्नको लागी अनुसन्धानको आवश्यकता छ । जसरी जलवायु परिवर्तनमा नेपालको योगदान न्युन हुदाहुदै पनि त्यसको असर हामीले भोगिरहेकै छौ, त्यसरी नै अन्य देशले गरेको वायु प्रदुषण को असर हामीले नै प्रताडित भैरहनु पर्ने अवस्था हुन सक्छ । यसरी बोर्डर पारीबाट आउने प्रदुषण कम गर्न के गर्न सक्छ नेपालले? दशिण पुर्बी एसियाली देशहरुले यस किसिमको अन्तरदेशीय प्रदुषणको समस्या सम्बोधन गर्नको लागी सम्झौता गरेका छन् । नेपालले पनि दक्षिण एसियामा यस्तै किसिमको सम्झौताको लागि नेतृत्व लिन सक्छ ।

मेरी सात महिनाकी छोरीलाइ करिब महिना दिनसम्म खोकीले सतायो । तर उनि पोखरा गएपछि निको भयो । प्रदुषित वायुकै कारण मेरी छोरी जस्तै कति बच्चाबच्चीहरु समस्यामा परेका होलान? कति बुढाबुढीहरु अहिले दम र अन्य स्वास प्रस्वास सम्बन्धी समस्याले अस्पत्तालको शैयामा दिनरात काटिरहेका होलान । कतिलाई फोक्सो र मुटुको समस्या झन् बल्झिराखेको होला । यसले एक त स्वास्थ अवस्था खराब भयो र बिरामीले दुख्ख पायो। संगसंगै परिवारका अन्य सदस्यहरुलाई पनि दुख्ख अनि समय र पैसाको बर्बादी थोपरियो ।

तर अफसोच यदि सरकारले साच्चिकै प्रदुषण कम गर्ने आक्रामक नीति र सो नीतिको कार्यान्यन गरेन भने यो अवस्था अन्त्य हुने कुनै लक्षण देखिदैन ।

-------------------------

This article has been published in Kantipur daily - March 7, 2019. LINK

Also published in NepalKhabar.com on March 4, 2019.

I apologize for duplicate publication.

I had submitted this article to Kantipur on 8 February 2019 but I didn't receive any reply from Kantipur. Some authors who publish in Kantipur suggested me that articles not published within two weeks after submission won't be published in Kantipur.

Therefore I sent the same article to NepalKhabar on 28 February 2019 and they decided to publish. I had informed the handling editor of NepalKhabar that the same article was submitted to Kantipur but no response yet in our phone conversation.

प्रश्न-उत्तर: काठमाण्डुको वायु प्रदुषण

Photo: Air pollution in KTM. Source: http://nepalitimes.com/page/every-breath-you-take-air-pollution

काठमाण्डु उपत्यकामा अहिले वायु प्रदुषण अत्यधिक छ । आफै वायु प्रदुषण सम्बन्धी अनुसन्धानमा संलग्न भएको (मेरा अन्तरास्ट्रिय जर्नलमा वायु प्रदुषण सम्बन्धी पाँच वटा बैज्ञानिक लेख प्रकाशित छन, तर नेपाल सम्बन्धित हैन है । नेपालको वायु सम्बन्धी अनुसन्धान अहिले गरिराखेका छौ जसको नतिजा आउन केहि समय लाग्ला ।) र ब्यक्तिगत चाख भएको आधारमा सर्बसाधारणले सजिलै बुझ्ने हिसाबले यो ब्लगमा प्रश्न उत्तरको रुपमा प्रदुषण सम्बन्धी जानकारी दिने प्रयास गरेको छु ।

प्रश्न १ : कति धेरै प्रदुषित छ त काठमाण्डुको हावा?

उत्तर: धेरै नै प्रदुषित छ । आँखाले प्रष्ट देखिन्छ धुलो र धुवा । नाकले थाहा पाउछ सजिलै । स्वास फेर्न गाह्रो हुन्छ । यति धेरै धुलो र धुवा छ कि एकघण्टा बाहिर निस्क्यो भने लगाएको लुगा फोहर भैहाल्छ, नाक भित्र कालो जम्मा भैसकेको हुन्छ । घरको छतमा गएर हेर्यो भने प्रत्यक दिन सफा गरे पनि धुलो जमिसकेको हुन्छ । घर भित्रैको अलि चिल्लो खाले सोफामा, झ्यालको फ्रेममा यसो औलाले छोएर हेर्नुस धुलो भेट्टिहाल्छ । अझ बाटो बनिरहेको ठाउ तिरबाट हिड्यो भने त स्वास फेर्ने कस्तो गाह्रो हुन्छ । 

हावा कति प्रदुषित छ भनेर बैज्ञानिक तवरले नाप्न धेरै प्रदुषकहरुको नाप लिनु पर्छ । ति मध्य PM10, PM2.5, PM1, र TSP जस्ताको नाप काठमाण्डुको केहि ठाउमा नियमित लीराखेको छ । त्यो नाप अनुसार गत आइतबार (12 February 2017) रत्नपार्कमा यी नाप तलको चित्रमा देखाइए अनुसार पाइए । नेपालको रास्ट्रिय मापदण्ड भन्दा बढि। 

बिस्व स्वास्थ संगठन (WHO) ले भने अनुसार PM10 = 50 र PM2.5 = 25 भन्दा बढि भयो भने हावा दुषित हुन्छ । यो मापदण्ड अनुसार त रत्नपार्कको हावा लगभग ६ गुणा खराब (PM2.5 अनुसार) देखियो । 

प्रश्न २ : संसारका अरु सहरको तुलनामा कति प्रदुषित हो त काठमाण्डु?  यति नम्बरमा पर्यो उति नम्बरमा पर्यो भन्छन, खास कुरो के हो?

उत्तर: यो प्रश्नको उत्तर दिन पनि त्यति सजिलो छैन । हावामा रहेका धेरै हानिकार प्रदुषक तत्वहरु मध्य कुन कुन तुलना गर्ने हो त्यसमा भर पर्दछ । जस्तै भारतको शहर दिल्लीको मन्दिर मार्गमा भएको स्टेसनले PM2.5 को गत आइतबार २४ घन्टाको औसत मात्रा ८६.८ देखायो । रत्नपार्कको उही दिनको PM2.5 लगभग दुइ गुणा धेरै । महिनाभरिको औसत वा वर्ष भरिको औसत तुलना गर्यो भने बल्ल सहि आकडा आउन सक्छ । फेरी पनि अन्य प्रदुषक तत्वको स्थिति फरक हुन सक्छ ।

Environmental Performance Index भन्ने अमेरिकाको यल बिस्वबिध्यालबाट निस्किने रिपोर्टले पनि एक किसिमको तुलना गर्छ देशहरुको । प्रत्यक देशले वातावरणिय मुद्दाहरुलाई कतिको उच्च प्राथमिकतामा राख्छन, त्यसको आधारमा नम्बर दिएर दिएर गरिने यो तुलनाले वायु प्रदुषणको मात्रै नभएर अन्य नितिगत नाप पनि लिंछ । यो २०१६ को इण्डेक्स अनुसार फिनल्याण्ड १ नम्बर (सबै भन्दा राम्रो), भारत १४१ नम्बरमा र नेपाल १४९ नम्बरमा रहेको छ । 

जे जसरि तुलना गरे पनि काठमाण्डुको हावा एकदमै खराब मध्यकै पर्छ । 

प्रश्न ३ : के के रोगहरु लाग्छ यस्तो दुषित हावाले?

उत्तर: वायु प्रदुषण सम्बन्धी रोगले बर्षेनी लाखौ मान्छेले ज्यान गुमाउछन । नेपालमा पनि हजारौ मर्छन । प्रदुषित हावाले खासगरी स्वास प्रस्वास सम्बन्धी रोग लाग्छ । दम, फोक्सोको रोग, मुटुको रोग- हार्ट अट्याक पनि, क्यान्सर आदी । डिमेन्सिया भन्ने दिमाकको रोग पनि दुसित हावाको कारण लाग्न सक्ने कुरो आएको छ । दुसित हावाले तुरुन्तै मर्ने त हैन तर केहि वर्ष पछि, आयु भने पक्कै घटाउछ । गाउ तिर बसेको मान्छे काठमाण्डु आयो भने केहि दिनमै खाक्खाक र खुक्खुक गर्ने भने पक्कै हुन्छ । 

प्रश्न ४ : पत्रिकामा देखेको जस्तो बिहान मर्निङ्ग वाक गर्न हानिकारक हो?

उत्तर: हो । काठमाण्डुको हावा बिहान र सांझ अत्यन्तै दुषित देखिएको छ, दिउसको तुलनामा । तलको चार्ट हेर्नुस त । 

काठमाण्डुको औसत PM2.5, February 12, 2017

बिहान ६ बजेदेखि ११ बजेसम्म र बेलुकी ७ बजे पछि अत्यधिक प्रदुषण छ । त्यसैले खुब ज्यान बनाउछु भनेर ब्यान ब्यानै दौडिदा ज्यान झन खराब होला । 

प्रश्न ५ : यो हावामा के चिज छ जसले हाम्रो स्वास्थलाइ हानि गर्छ?

उत्तर: काठमाण्डुको हावामा सुरुमा भने झैँ धुलोका कणहरु त टन्नै छन् । जति साना कण भए त्यति नै फोक्सोको भित्र भित्र सम्म पस्छन ।  PM2.5 भनेको २.५ माइक्रोन भन्दा साना कण हुन जुन सजिलै फोक्सो भित्र पस्छन । यस्तो कण हाम्रो कपालको रौ भन्दा करिब पच्चिस गुणा साना हुन्छन । आँखाले देख्न नसकिने । त्यस्तै गरि Polycyclic Aromatic Hydrocarbon (PAH) पनि पाइएको छ काठमाण्डुको हावामा । यो PAH ले क्यान्सर मज्जाले गराउछ । त्यसै गरि Ozone, NOx, SOx, chloride, sulfate, nitrate आदी रसायनहरू पनि छन । ब्रिस्त्रित जान्नको लागी अझै अनुसन्धान हुन बाँकी छ ।

प्रश्न ६ : प्रदुषण चाइना, इण्डियाबाट पनि यता आयो भन्छन नि के हो खास कुरो?

उत्तर: केहि प्रदुषक तत्व एक ठाउबाट अर्को ठाउमा जान्छन । कति सम्म भने - चीनको बेइजिङ्ग तिरको प्रदुषित हावा अमेरिकाको पश्चिमी तट तिर सम्म पुगेको अनुसन्धानले देखाएको छ । त्यसैगरि चीनकै एक ठाउबाट अर्को ठाउ । सहारा मरुभूमिको धुलो सयौ किलोमिटर परका सहरसम्म पुगेको पनि पाइएको छ । तर नेपालमा दक्षिण वा उत्तर तिरको प्रदुषित हावा आएको छ कि छैन, कति आएको छ भन्ने अनुसन्धान रिपोर्ट मैले भेटिन है ।  

प्रश्न ७ : किन यति साह्रो दुषित भयो काठमाण्डुको हावा?

उत्तर: अहिले देख्खेको प्रदुषण त धुलो उडेर हो । यो धुलो उड्न कम गर्ने हो भने केहि हद सम्म कम हुन्छ । तर नादेख्खिने त्यो सानो कण PM2.5 त गाडिले निकाल्ने धुवाले गर्दा हो । त्यसैले स्वच्छ गाडि नहुदासम्म यस्तै हो । त्यसमा पनि डिजेलले चल्ने गाडी अझै खराब हुन्छन हावा प्रदुषित गराउन । अनि इट्टाभट्टा र दाउरा बाल्ने पनि एक हदसम्म जिम्मेवार छ । तर फेरी पनि गाडि नै मुख्य कारण हो ।

प्रश्न ८ : यस्तो खराब हावाबाट जोगिने उपाए के होला?

उत्तर: ब्यक्तिगत रुपमा गर्न सक्ने भनेको बाहिर जाने परे मात्र जाने, नत्र नजाने । बिहान ११ बजे अगाडी झनै निस्किदै ननिस्कने । बाहिर निस्किदा अनिबार्य मास्क लगाउने । तर मास्क पनि थरीथरीका छन बजारमा । धेरै जसोमा धुलोका कण भन्दा ठुला प्वाल देखिन्छन, त्यस्ता मास्काले खासै काम गर्दैनन् । तिन तहले बनेको सर्जिकल मास्क अलि राम्रो छ अरु भन्दा ।

प्रश्न ९ : यो त ब्यक्तिगत कुरो भो । सरकारले के गर्नु पर्छ त?

उत्तर: सरकारले सर्बप्रथम धुलो कम गर्ने उपाए गर्नु पर्यो । बाटो छिटो छिटो पिच गर्नु पर्यो । दिन दिनै पानी छर्कनु पर्यो धुलो घटाउन ।

त्यसपछि, प्रदुषित गाडि गुड्न दिन भएन बाटोमा । हरियो स्टिकर सहि जांच गरेर मात्रै दिनु पर्यो, सबैलाई हैन । अहिले त पैसा दियो भने जस्तो गाडीलाइ पनि हरियो स्टिकर दिन्छ रे । 

जति धेरै गाडि तेती धेरै प्रदुषण । गाडि कम गर्ने उपाए अपनाउनु पर्यो । धेरै मान्छे बोक्ने गाडी (mass transit system) लाइ प्राथमिकता दिनु पर्यो ।

अनि सडकमा हुने जाम कम गर्नु पर्यो । कलंकीबाट कोटेश्वर पुग्न जामले गर्दा बिस मिनेटको बाटोलाई कम्तिमा एक घण्टा लाग्छ । त्यो भनेको तिन गाडि बराबरको प्रदुषण एक गाडिले गर्ने हो ।

प्रश्न १० : एक दिनभरि रत्नपार्कमा बस्यो भने कतिवटा चुरोट ताने बराबरको हुन्छ त?

उत्तर: चुरोट खानाले क्यान्सर लाग्छ, मान्छे मर्छन भन्ने अब आम बुझाइ भयो ।  आजभोलि सर्बसाधारणले सजिलै बुजुन भनेर वायु प्रदुषणलाइ चुरोट तान्नेसंग तुलना गरिन्छ । यसोगर्दा चुरोट तान्नाले मर्ने मान्छेको नम्बर र वायु प्रदुषणले मर्नेको नम्बर संग तुलना गर्ने हो ।

प्रश्न नम्बर १ को उत्तरमा दिएको टेबलमा देखाए जस्तै उक्त दिन रत्नपार्कको दैनिक औसत PM2.5 मात्रा १४४ थियो । यदि एकजना मान्छे रत्नपार्कमा बसी राख्यो भने यो वायु प्रदुषण उसले लगभग प्रत्यक दिन ७ वटा चुरोट ताने बराबर हो ।

काठ्माण्डुको घातक वायु प्रदुषण

यो माक्सले कति छेक्ला त धुलो? तर धेरैले मास्क लगाउन
थालेका छन। 

काठ्माण्डुमा दैनिक कामको लागी ओहोर दोहोर गर्नेलाई थाहा छ हामीले स्वास लिने हावा कति फोहर छ । घर बाहिर निस्केर घर फिर्ता हुदासम्म सास फेर्न गाह्रो हुन्छ, उकुस मुकुस हुन्छ । आखा र नाक छोपेर हिड्नु पर्छ । साएद फोहरी हावाले कपाल पनि बिगार्ने भएर होला, आजभोली केटीहरुले कपाल पनि ढाकेर हिडेको देखिन्छ । कपाल र अनुहार च्याप-च्याप लाग्ने हुन्छ । यसले कति मान्छेको स्वास्थमा असार गरेको होला? कति मान्छे यसकै कारणले मरे होलान्? बिस्व स्वास्थ संगठनले (WHO) केहि समय अगाडी निलालेको आकडा अनुसार सन २०१२ मा सन्सारभरी करिब सत्तरी लाख मान्छेले ज्यान गुमाउनु परेछ वायु प्रदुशनको कारणले मात्रै । त्यसमा पनि करिब एक तिहाइ त छिटो छिटो बिकास गरिरहेका हाम्रा छिमेकी चिन र भारत लगायतका एसियन मुलुकमा मात्रै । केहि बर्षदेखि काठ्माण्डुमा भैरहेको बाटोको कामले धुलो यति थपेको छ कि के कुरा गराई भयो र । संगसंगै बैशाखमा गएको भुइचालोले भत्काएका र त्यसैको कारणले भत्काउनपर्ने संरचनाले धुलोको मात्रा बढाइरहेको हामीले देखिरहेकै छौ । भर्खरै सक्केको बर्षा पछि अब वायु प्रदुषण बढ्दै जानेछ । हामीले लिने स्वासमा धुलोका कण र अनेक किसिमका रसायन हुन्छन । कति रसायन तिनै धुलोका कणमा टास्सेका हुन्छन । स्वास प्रस्वासको समस्या देखि क्यान्सर सम्म गराउने तागत राख्छन यी प्रदुषक तत्वले । तर काठ्माण्डुको हावा कति प्रदुषित छ र यसले मानव स्वास्थ्यमा कति असर गरेको छ जान्नलाई पर्याप्त अनुसन्धान भएको छैन । यो लेखमा बिगत केहि बर्षमा अनुसन्धानबाट निस्केका तथ्यका  आधारमा काठ्माण्डुको हावा कति खत्तम छ भन्ने बयान गर्न खोजिएको छ ।

धुलोका कणहरु

धुलो त नाङ्गो आखाले देख्ने गरेरै छ । तर हाम्रो आखाले देख्न नसक्ने सार्है साना साना धुलोका कण पनि हावामा रहेका हुन्छन । धूलाका कणको कुरो गर्दा तिनको नाप बुझ्नु पर्छ। धेरैजसो अनुसन्धान गर्दा धुलोका कण (Particulate Matter-PM) दश माइक्रोन भन्दा साना (PM 10) र २.५ माइक्रोन भन्दा साना (PM 2.5) गरेर नापिएको हुन्छ । नेपालको वातावरण मन्त्रालयले PM10 को मात्रा यदि १२० माइक्रोग्राम प्रति घनमिटर भन्दा बढी भएको हावालाई असस्थ भनेको छ । सन २००८ मा गरेको एक अनुसन्धानले [१] काठ्माण्डुका विभिन्न दश ठाउमा PM10 नाप्दा बार्षिक औसत मात्रा करिब ६४० माइक्रोमिटर प्रति घन मिटर देखाएको छ । त्यो भनेको नेपालको मापदण्डभन्दा पाच गुणा बढी हो । जुन खतरनाक छ हाम्रो स्वास्थको लागी । अन्तरास्ट्रिय क्यान्सर अनुसन्धान एजेन्सी (IARC) र WHO का अनुसार यस्ता धुलोका कणहरु क्यान्सरजन्य समूह एकमा पर्छन । धेरै साना कणहरु फोक्सो र रक्त नलि भित्र पस्न सक्छन । DNA mutations, heart attacks र premature मृत्यु पनि गराउन सक्छन यस्ता कणले । यी कणको जलवायु परिवर्तनमा पनि महत्वपुर्ण भूमिका खेल्छन जसको यहाँ चर्चा गरिएको छैन ।   

क्यान्सर जन्य रसायनहरू

एक पोका है बैनी

बुद्दएयरको २:१० बजेको उडानबाट पोखरा जानको लागी काठमान्डू अन्तराष्ट्रिय एयर्पोर्टको #KTM आन्तरिक टर्मिनलमा जहाजसम्म पुर्याउने बसमा चढेको थिए । बस दुइ पाइला हिडिसकेपछि एकजना पहेलो ज्याकेट लगाएको र संचार सेट बोकेको व्यक्तिले बस रोक्ने इसारा गर्यो । यसो पछाडी हेरेको, केहि यात्रु छुटेका रैछन, तिनैलाई बसमा चढाउन पर्ने रहेछ । कोहि ठुलै मान्छे (नेतै) पो छुटेछन कि जस्तो लाग्या थ्यो । छुटेका मध्ये एकजना सर्ट पाइण्ट र टाइ सहित खैरो कोट काधमा हाल्नेले थर्काउदै गरेको जस्तो देखिन्थ्यो । बोलेको त सुन्नेन तर हाम्लाई किन छोडेको, पख तलाई देखाइदिञ्छु भनेको हो कि जस्तो आभाष भयो मलाइ ।  करिब पचासको हाराहारीमा रहेका ति महानुभाबले फुर्तिफार्ती बसमा पनि देखाउदै थिए । उनिसंगै अलि जवान अर्का व्यक्ति पनि थिए ।

प्लेन चढियो र उढ्यो पनि । केहि बेर आफ्नै तालमा थिए, ति महानुभावलाई बिर्सेको थिए । प्लेनले डाडो काट्यो अनि बादल भित्र छिर्यो । पहिलो पटक डोमेस्टिक र सानो प्लेन चढ्दै थिए, अलि उत्सुकता र अलिकति डर पनि थ्यो । यात्रुहरु गफ सफमा ब्यस्त थिए । ठ्याक्कै मेरो पछाडीको सिटमापनि एकजनाले अर्कोलाइ खुब गफ दीराथ्यो । उसको (कोटवाला) गफ यस्ता थिए कि मेरो कान तेती तेस्री हाले। 

काठमान्डू एर्पोर्टमा बुद्ध एरको जहाज 

खुट्टालाइ सास्ती मनलाइ मस्ति ।

निकुन्ज गेट पुग्न अगडि । 

अस्तिको शनिबार दिनभरी शिवपुरी निकुन्ज भित्र हिडेर बित्यो। त्यो हिडाइले यति खुट्टा दुखेछ की चार दिन पछि अहिले सम्म पनी पुरै ठीक भा'छैन । जंगल भित्र पहाडमा हिडेर, घुमेर, स्वस्छ हावा खाँदै करिब नौ घन्टा बिताउदा खुट्टा दुखाइ बिर्साउने गरेर "मन" भने आनन्दित भएछ।

काठ्मान्डु यसै त फोहर र प्रदुसित छ अली पहिले देखि नै। अझै पछिल्लो समय त सडक खनेर धुलई धुलो, गाडीको धुवा र मान्छे नई मान्छेको भिडले कोलाहल पूर्ण छ । एक महिना अगाडि अमेरिकाबाट आएकी एक जना प्रोफेसरले भनिन "सङठित अस्त बेस्त" काठ्मन्डु । केही समय हिंड्न पर्‍यो भने उकुस मुकुस हुन्छ। सास फेर्नै गार्हो हुने किसिमले । नाक छोपेर हिड्नु पर्छ, आँखा ढाकेर हिड्नु पर्छ । र पनि सास त फेर्नै पर्यो । यसले कति मान्छेको स्वास्थमा असार गरेको होला ? कति मान्छे यसकै कारणले मरे होलान् ? काठ्मान्डुमा भएको यस सम्बन्धी कुनै अनुसन्धान पढ्न पाएको छैन । प्रदुसित हावाकै कारणले उमेर करिब ५ बर्ष त कम हुन्छ होला (मेरो अनुमान मात्रै) । हप्ताको ६ दिन शहरको दुसित हावा खान परे पानी एक दिन त स्वछ हावा खाना पर्‍यो भनेर साथी प्रकाश र म शिवपुरी राष्ट्रिय निकुन्ज हाइकिङ गर्न निस्केको । दिनभरीको हाइकिङले मन आनन्दित भयो ।

बिहानको पेट पुजा 

हामी बुढानिलकन्ठ सम्म माइक्रोबस त्यसपछी करिब २ किलोमिटर हिडेर निकुन्ज गेट सम्म पुगिम् । हुनत गेट सम्म पानी माइक्रो जाने रहेछ, थाहा पाइएन। तर पनी त्यो ठाउमा बिहानै हिंड्न मजै आयो । गेट नजिकै को चिया पसलमा हल्का पेट पुजा गरेर रु १० को टिकेट काटेर निकुन्ज भित्र छिरिम। म नेपालको कुनै पनी राष्ट्रिय निकुन्ज भित्र छिरेको यो नई पहिलो पटक थियो । के लाग्यो सुरुमै भने, बरु रु १० को ठाउमा २० लिनु तर निकुन्ज को नक्सा सहितको जानकारी मुलक पर्चा दिनु पर्ने। कुनै जानकारी बेगर गएका हामी सुरुमा अलमलियौ कता कुन बाटो जाने भनेर । गेटमा बस्ने आर्मीलाई सोदेर अगाडि गयौ।

हाइकिङ ट्रेल टु गुम्बा 

गेट बाट पुर्ब तिर वा दाहिने तिरको बाटो समतियो । गाडी पानी गुडाउन मिल्ने त्यो बाटो गुम्बा सम्म पुग्ने रहेछ। गुम्बा बाट दक्षिण तिर काठ्मान्डु हेर्दा रमाइलो देखिने रहेछ। राष्ट्रिय निकुन्ज को बिचमा गुम्बा त्यो पानी ठुला ठुला कन्क्रिटका घरहरु सहितको, त्यो भौतिक सम्रचना बनाउन दिनु कत्तिको ठीक हो प्रकृति सम्रक्षन बिग्यहरुले भन्लान तर मलाई भने मन परेन ।  

धेरै हिड्ने मन नभए त्यहि गुम्बा बाट फर्के पनी हुने रहेछ । हामलाई अली हिंड्न रहर थ्यो । अनि शिबपुरीको टुप्पोमा पुग्ने रहर थ्यो सँग संगै बाघ्द्वार, जहाँ बाट बागमती सुरु हुन्छ, पनी हेर्ने धोको । त्यसैले माथी तिर लागिम ।  बाटोमा थरी थरीका रुख्।

बाघद्वार

बाघ द्वार बाट केही माथी पुगे पछि शिव पुरी बाबा को मन्दिर आउछ। हामी त्यहा पुग्दा एक जना बाबा ठुलो देक्चीमा पानी उमालेर चाउ चाउ का पोका फोडेर हाल्दै थे । संगै अरु २-४ जना, हाइकर हुनु पर्छ, थे । मन्दिर भनौ वा कुटी भनौमा सोदेको राती बास पनी पाइने रहेछ । प्रकाशजीले खाली रक्सिका बोटल देखेर के हो यस्तो चाला कुटीमा भन्थे । उक्त बाबाको ठाउ बाट सिदै पहाड टुप्पो तिर उक्लिय पछि शिबपुरी पिक पुगियो । मौसमले पनी साथ दिएको मान्नु पर्छ त्यो दिन् । घाम भएन बरु माथी पुगे पछि अली चिसो चिसो भयो । नजिकै अर्को कुटी रहेछ । एकजना महिला बाहिर भाडा माज्दै हुनुहुन्थ्यो । चिया खान पाईन्छ भनेर सोधेको हातको ईशाराले पाईन्छ भन्नु भयो । एक्छिनमा दुध वाला स्पेसल चिया आइपुग्यो बिस्कुटको पुरिया सङै । चिसो लागेको बेलामा तातो तातो मिठो चिया त्यो नी डाडाको टुप्पोमा खुब मजा आयो । त्यो पनी फोकटमा । पैसो लिन मान्नु भयेन ।

करिब २७०० मिटरको उचाइमा हामले चिया खाको ठाउ। 

करिब २७०० मिटरको उचाइमा । 

त्यस पछि भने ओरालई ओरालो तल झरियो। एकदम ओरालो बाटो । ढुङ्गा कुदेर बाटो बनाको रहेछ । तल उही गेट सम्म करिब ६ बजे आइपुग्दा थाकेर लखतरान परी सकेका थिम् । गाडी चद्ने सम्म जान नी गार्हो हुने गरि । काठमान्डु नजिकै प्रकृति अनुभब गर्न मिल्ने, सुरक्षित (हुनु पर्छ भन्ने मेरो अनुमान्), बाटो पनी राम्रो भा'को यो ठाउ बेला बेलामा आइरहनु पर्छ भन्ने लग्यो । २-४ वटा चराका फोटो पनी खिचेको छु, पछि कतै शेयर पक्कै गर्छु । हप्ताको कम्तिमा एक दिन भए पनी स्वस्क्छ हावा खाइयो, रमाइयो।

SLC रिजल्टको सम्झनामा

सधैं जस्तै यस्पाली पनि एस.एल.सी को रिजल्ट निस्क्यो। नेपालको शैक्षिक क्षेत्रमा फलामे ढोका मानिने यो परिक्षालाई एउटा ब्यक्तिको जीवन मरणको बिषय बनाइन्छ । प्रत्यक बर्ष आउने SLC को रिजल्टले १४ बर्ष अघि मैले देको SLC को रिजल्ट सम्झाइदिन्छ । बितेका बर्षमा धेरै परिवर्तन आइसकेको छ । यसपालीको रिजल्ट्मा ६४.३१% पास भएछन् । मेरो पालोको तुलनमा त धेरै नै राम्रो हो । तर पनि बाँकी एक तिहाई किन फेल हुन्छन् यसको खोजिनिती गर्नु आवश्यक नै होला ।

मैले पढेको स्कुल , अहिले देखिएका भवनहरु त्यति बेला थिएनन. 

५३ सालको असार (एकजना साथीले जेठको अन्तीम तिर भन्नु भयो) महिना थियो हाम्रो रिजल्ट निस्केको । दिन चाहि याद भएन । अहिले जस्तो इन्टर्नेटको चल्ती थेन, न त अरु संचारका माध्यम् नै थिय । रेडियो नेपालले रिजल्ट प्रकाशित भयो भन्थ्यो अनि गोरखापत्रमा नम्बर आउथ्यो पास् हुनेहरुको । गोरखापत्रसम्म पहुच हुनेले न हो आफै हेर्ने । नत्र कति दिन पछि अरुले भन्दे पछि थाहा हुन्थ्यो । हाम्रो गाउमा त्यो पत्रिका पनि न आउने । अझ सिदै भन्ने हो भने नियमित ग्राहक कोहि पनि थिएनन । गोरखापत्र पनि बेलुकी तिर आइपुग्थ्यो नत्र अर्को दिन् । रिजल्ट निस्केको दिन त पास् भैयो कि फेल थाहा नै भएन । अर्को दिन लालमटिया स्कुलमा गोरखापत्र आयो रे भन्ने सुनियो । अनी सुरेन्द्र र म साइकल चडेर लालमटिया तिर लागिम । मौरिघाट्बाट लालमटिया ४ किमी को बाटो हो । तर त्यहाँ पुग्दा केही मेसो परेन । अति नै रिजल्ट हेर्ने हुटहुटी भाको भए त लमही बजारमा गएर पनि हेर्न सकिन्थ्यो । ५ रुप्पे तिर्यो भने एउटा नम्बर हेर्दिन्थे तेतिबेला । त्यो पनि गरियन । पास त हुन्छु नै भन्ने लाग्थ्यो । टेस्टको नतिजा अनुसार त फस्ट डिभिजन आउछ जस्तो लाग्थ्यो । दोस्रो दिनको साझ तिर हल्ला आउन थाले । फलानो स्कुलबाट यति जना, ढिस्कनो स्कुलबाट उती जना पास् भए भनेर । हाम्रो स्कुलबाट लगभग ३५% पास् भैतिम कि जस्तो लाग्छ अहिले सम्झिदा ।

हामी मौरिघाट स्कुलको SLC दिने तेस्रो ब्याच । पहिलो ब्याचमा सन्तोषजनक नै पास् भा'थे (त्यस्तै एक तिहाइ) । यद्दपी पहिलो डिभिजन्मा कोही पनि थेनन् । दोस्रोमा १ की २ जना अनी बाँकी सबै तेस्रो डिभिजन्मा। अनी एसएलसी दिने दोस्रो ब्याचको रिजल्ट त सुन्य । हाम्रोभन्दा अघिको नतिजा त्यस्तो थियो । त्यसैले पनी हाम्रो नतिजा महत्वपुर्ण थियो स्कुलको निरनतर्ताको लागि । दाङ-देउखुरीको मौरिघाटमा रहेको मेरो स्कुलको नाम हो "श्री माद्यामिक बिद्यालय मौरिघाट"। हाम्रो गा बि स- लालमटिया, मा यौटा पुरानो स्कुल थियो अनी हाम्रो स्कुल भर्खरको नया । गाउलेहरुले ठुलो मिहिनेत गरेर हाइ-स्कुल बनाएका । स्कुलको समस्या र पढाईको बारेमा कुनै सन्दर्भमा कुरा गरौला। अहीले एस.एल.सी नतिजा तर्फ नै लागम है त।

काठमान्डुको फोहर कहिले बन्ला मोहर

बार्ह दिनदेखी काठमान्डुको सडकमै बसेको फोहर अब उठ्ने भएछ। यसपाली लाई त समस्या समाधान भयो भनौ। तर फेरी केहि महिना पछि दोहोरि हाल्छ क्यारे। असारमा म नेपाल हुदा त्यति सार्हो त थियन। तर पनि बागबजारमा फोहर बसिराखेको थियो। कहिले फोहर ट्रक आ उला र उठाउला भनेर। मानौ की बाटोमा फोहरको थुप्रो देखियन भने काठमान्डुनै नै होइन कि जस्तो के। यो तलको फोटो मैले त्यतिबेला खिचेको हो।

काठमान्डुमा फोहर थुप्रिनु के को नौलो भयो र। चोक-चोक र गल्ली गल्लीमा। यसपाली पनि दुई हप्तासम्म फोहर सडकबाट उठेन। मान्छेहरु नाक छोपेर हिड्न बानी परिसके। घर-घर बाट निस्कने फोहरको सहि ब्यवस्थान नहुनले यो समस्या पटक पटक दोहोरिरहेको छ। फोहर निकाल्ने एक ठाउबाट अनि लगेर फाल्ने अर्को ठाउमा। फोहर उत्पादन गर्छ काठमान्डुले अनि गनाउने गन्ध सुग्नु पर्ने अन्य गाउले ले। यो नै गलत छ। जहा फोहोर उत्पादन हुन्छ त्यहीनै ब्यवस्थापन गर्नु पर्छ। घर घरमा निस्कने फोहर बाटोमा फाल्ने अनि बाटोबाट उठाएर ल्यन्डफिल्ड साईटमा लगेर पुर्ने। त्यो पनि टाढा टाढा लग्नु पर्ने। कहीले बागमतीको किनारमा, कहिले बिश्णुमतीको किनारमा पुर्ने अनि कहिले छत्रेदेउराली त कहिले सिस्डोल अनि कहिले बन्चरे डांडा र कहिले ओखरपौवा। अनि त्यहाका बासिन्दाले बिभिन्न माग राखेर आन्दोलन् गर्छन। फोहर लान दिदैनन अनि सहर पुरै दुर्गन्धमा डुब्छ। यो फोहर तह लगाउन बिभिन्न बैज्ञानिक अध्ययनहरुले सल्लाह दिएकै छन। तर किन सरकारी सम्यन्त्र किन परम्परागत ढररा बाट बहिर आउन सक्दैन कुन्नी।

अध्ययनहरुले बताए अनुसार ७०% फोहर प्रङारिक प्रकारको छ। जसबाट प्राङारिक मल बनाउन सकिन्छ। यसो गर्दा त ७०% फोहर स्वत कम भैहाल्यो। अनि बाकी रहेको पनि पुन-प्रयोग गर्न सकिने लाई त्यसो गर्यो भने ल्यन्डफिल साईटमा पुर्ने पर्ने फोहर त निकै कम हुन्छ। अहिले काठमान्डुले दैनिक ३०० टन भन्दा बढी फोहोर निकाल्छ। अन्य देशका शहरहरुमा हेर्यो भने फोहरबाट बिजुली निकाल्ने गरेको पाइन्छ। फोहरलाई जलाइन्छ र त्यसबाट निस्कने तापलाई उर्जा निकाल्न प्रयोग गरिन्छ वा फोहरलाई जलाएर मिथेन जस्ता ग्यास निकाली ती ग्यासलाई उर्जाको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

कहिले होला काठमान्डुका सडक सफा भएको हेर्न पाउने?

Kirtipur, Kathmandu from my Camera

This is TU central campus at Kirtipur. You see science buildings in the background and Jungle behind the campus.




Panga, one of the oldest settlement in the Kirtipur. Old houses are not seen here.

Chovar dada

Kathmandu city as seen from Kirtipur
Kirtipur campus area on the background

Air Pollution in Kathmandu

Air in Kathmandu is polluted. It doesn't require any test from any scientists. A person who goes to the city in the morning and comes back home in the evening can feel the effect of air pollution.

Photo: www.ekantipur.com

This photo taken recently from airplane shows the effect of air pollution in Kathmandu's air. The reduction of visibility is due to polluted air. The first one on the left side is taken from above the polluted air. You can see clear snowy mountain peaks and down there is layer of polluted air. The second picture on the right side was taken from below the polluted air and you barely see the beautiful mountains because the polluted layer of air blocks and visibility is very poor.