Einstein, Atom bomb and America

अमेरिकाले दोश्रो विश्वयुद्ध ताका जापानमा आणबिक बम खसालेको ६५ बर्ष पुगेछ। यसै सन्दर्भमा मैले केही बर्ष पहिले लेखेको लेख अन्लाइन पाठकहरु समक्ष सार्वजनिक गर्न मन लाग्यो। यो लेख हांक साप्ताहिक मा प्रकाशित भैसकेको छ। ........................................................
अल्वर्ट आइन्सटाइन विश्व प्रसिद्ध वैज्ञानिक मात्र नभई बिसौं शताब्दीका “शताब्दी पुरुष” पनि हुन् । त्यसैगरि संसारभरि विगत आधा दशकदेखि चर्चित आम विनाशकारी हरियार हो – आणविक बम । पहिलो आणविक बम निर्माण गर्ने मात्र नभई आम नरसंहारमा प्रयोग गर्ने र अहिले पनि अत्याधिक मात्रामा भण्डारण गर्ने राष्ट्र हो – अमेरिका  । यि तीनका बीच अत्यन्त रोचक सम्बन्ध रहेको छ ।

    यहुदी भएकै कारण हिटलरको नाजी सत्ताको दमन खेप्न नसकी सन् १९३३ मा आइन्सटाइन स्थायी रुपमा अमेरिका प्रवेश गरे । त्यसबेलादेखि यि तीन ‘अ’ बीचको सम्बन्धले नयाँ मोड लियो । सन् १९०५ मा आइन्सटाइनले एउटा परिवर्तनकारी सूत्र E = mc2 सार्वजनिक गरे । यो सूत्रका अनुसार पदार्थ र उर्जा शक्तिलाई एक–अर्कामा रुपान्तरण गर्न सकिन्छ र यीनिहरु भ्त्रगष्खबभिलत छन् । यसले वैज्ञानिकहरुमा बिभिन्न अन्दाज र अड्कलबाजीहरु शुरु भयो । विश्वका विभिन्न देशका वैज्ञानिकहरुले विभिन्न अनुसन्धानबाट पत्ता लगाए की – युरानियमको परमाणुलाई न्यूट्रोनले हिर्काउँदा आइन्सटाइनले भने जस्तो शक्ति प्राप्त हुन्छ । सन् १९३९ मा दुई वैज्ञानिकहरु फर्मी र जिलार्डले एटोमिक टुक्रिकरण व्यवहारिक रुपमै सम्भव छ र निकट भविष्यमा नयाँ एवं महत्वपूर्ण उर्जाको श्रोत हुन सक्छ भनि घोषणा गरे । ठिक त्यसै समयमा दोश्रो विश्व युद्धको घमासानी चलिसकेको थियो । आइन्साटाइनले तत्कालिन अमेरिकी राष्ट्रपति फ्रान्कलिन रुजवेल्टलाई सन् १९३९ अगष्ट २ मा चिठी लेखेर जानकारी दिए–“केहि ताजा अनुसन्धानहरुबाट युरानियम तत्व निकट भविष्यमा नयाँ र महत्वपूर्ण उर्जा स्रोत हुनसक्छ भन्ने मलाई आशा जगाएको छ । यो नयाँ खोजले नयाँ किसिमका शक्तिशाली बमहरु उत्पादन गर्न सकिन्छ ।” लियो जिलार्डले गरेको अनुरोधको आधारमा आइन्सटाइनले त्यो पत्र लेखेका थिए । त्यतिबेला अमेरिका प्रत्यक्ष युद्धमा आइसकेको थिएन । त्यसकारण आइन्सटाइनको पत्रलाई उसले महत्वका साथ लिएन । जर्मनले पहिले नै एटम बम बनाइ हिटलरले त्यसको गलत प्रयोग गर्ला भन्ने डरले भयभित भएका वैज्ञानिकहरुले, अमेरिकाले नै पहिले उक्त बम बनाओस् भन्ने चाहेका थिए । यसको लागी दबाब दिन सन् १९४० माचै ७ मा आइन्सटाइनले दोश्रो पत्र लेखे – अमेरिकी राष्ट्रपतिलाई । दोश्रो पत्रपछि एटम बम बनाउने कार्य प्रारम्भिक रुपमा शुरु भयो । सन् १९४१ को डिसेम्बर १४ मा जापानले पर्ल हार्वरमा आक्रमण गरेपछि अमेरिका प्रत्यक्ष रुपले दोश्रो विश्व युद्धमा सामेल भयो । अनि बम निर्माण कार्यले तिबै गति लियो ।

    अमेरिकी राज्य न्यू मेक्सिकोको अलामोगोडोमा सन् १९४५ जुलाई १६ को विहान ५.३० बजे एटम बमको पहिलो परिक्षण गरियो । अमेरिकाले एटम वमको पहिलो प्रयोग सन् १९४५ को अगष्ट ६ मा जापानको हिरोशिमा शहरमा ग¥यो । पहिलो एटम वम विष्फोट गराइएको तीन दिनपछि जापानकै अर्को शहर नागाशाकिमा अमेरिकाले नै दोश्रो र अहिलेसम्मको अन्तिम एटम वम विष्फोट गरायो । एटम वम विष्फोटले लाखौं मानिसको ज्यान गयो, भौतिक संरचना ध्वस्त भयो अनि पर्यावरण कैयौं वर्षपछिसम्म असुरक्षित भयो । यसरी एटम वमको प्रयोग भएपछि दोश्रो विश्व युद्धको अन्त्य भयो । तर अमेरिकाले जापानी शहरहरुमाथि गरेको एटम वम आक्रमण युद्ध अन्त्य गर्नुमा मात्र सिमित थिएन । किनभने त्यस समयमा जर्मन र इटाली युद्धबाट हारेका अनि पछि हटिसकेकाथिए । प्रत्यक्ष युद्धमा जापान मात्र थियो तर उ पनि सम्मानजनक रुपमा युद्ध अन्त्य गर्ने तयारीमा थियो । अमेरिकी वम आक्रमण भन्दा अगाडी नै जापानले तत्कालिन सोभयित संघ समक्ष युद्ध अन्त्यको प्रस्ताव राखिसकेको थियो । त्यसकारण जापानलाई हराउन वा युद्ध अन्त्य गर्न मानव संहारकार िएटम बमको प्रयोग जरुरी थिएन ।

    मानव संहारमा एटम वमको प्रयोग भएपछि आइन्सटाइन एकदमै दुःखी भएका थिए । खासगरि अमेरिकालाई एटम बम बनाउन पत्र पठाउने र उक्साउने वैज्ञानिकहरुले पनि उक्त वम मानवमाथि प्रयोग होला भन्नेसम्म सोचेकाथिएनन् । जर्मनीले पहिले एटम वम बनाउला भन्ने डरले अमेरिकी कदमलाई समर्थन गर्नेहरु पनि जब जर्मनीले एटम वम बनाउने सामथ्र्य राख्दैन र बनाउने कुनै योजना छैन भन्ने सार्वजनिक भयो, त्यसपछि कतिपयले उक्त कार्यबाट पछि हटे र वम निर्माण कार्य बन्द गर्नु पर्ने माग गरे । तर वम बनि छाड्यो र प्रयोग पनि भइ छाड्यो । यसबाट आइन्सटाइनले ठूलो पछुतो माने । आफूले पठाएको पत्रका लागी आफैलाई धिक्कारे ।

    अमेरिका एटम वम बनाउने, परिक्षण गर्ने र प्रयोग गर्ने पहिलो राष्ट्र हो । उसले सबैभन्दा बढी परिक्षण र भण्डारण गरेको छ । उसँग अहिले पनि १२,०७० शक्तिशाली आणविक वम रहेका छन् । यसरी शुरु भएको आणविक वम निर्माण र भण्डारण विश्वमा फैलिएको छ । अमेरिकाले एटम वमले आक्रमण गर्ला भनी उसलाई धम्काउन रुसले एटम वम बनायो । चीन, वेलायत, फ्रान्स पनि यस प्रतिस्पर्धामा सामेल भए । भारतले एटम वम बनाएपछि पाकिस्तानले पनि बनायो – आफ्नो सुरक्षाको लागि भनेर । अमेरिकाले आक्रमण गर्ला भन्ने डरले उत्तर कोरिया, इरान आदि देशहरुले पनि एटम वम बनाएको आशंका गरिएको छ । यसरी शुरु भएको आणविक वमको होडबाजी अन्त्य गर्न अमेरिकाकै महत्पूर्ण हात रहेको छ ।

– बसन्त गिरी
 (रसायनशास्त्र केन्द्रिय विभाग, त्रि.वि. मा अनुसन्धानरत)